Survivor
Member
Moğolistan’ın Ötüken bölgesinde İkinci Göktürk Devleti kurucusu, Kültekin ve Bilge Kağan’ın babası İlteriş Kutluğ Kağan’a ilişkin olduğu belirtilen bir yazıt bulundu. Türk lisanı ve tarihiyle yakından ilgilenenler için büyük bir heyecan yaratan bu keşifin şimdiye kadar bilinenlerle ilgili neyi değiştireceği ise büyük bir merak konusu oldu. ‘Türk’ isminin birinci sefer geçtiği Göktürk periyodunun en eski yazılı anıtı var iseyılan ve tarihi Orhun Yazıtları’ndan bile daha eskiye tarihlenen bu yazıtla ilgili bilgileri İslamiyet öncesi Türk tarihi konusunda yayımladığı çalışmalarla bilinen Prof. Dr. Ahmet Taşağıl ve Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eski Türk Lisanı Anabilim Kolu Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ali Akar‘a sorduk.
‘BİR YÜZYIL DAHA GERİYE GİTTİ’
Moğolistan Arkeoloji Enstitüsü ve Memleketler arası Türk Akademisi’nin yürüttüğü çalışmaların kararında bulunan yazıtın kıymeti hakkında, “Öncelikle İkinci Köktürk Kağanlığı’nın yazılı külçeşidinin yalnızca elimizdeki bilgilerle hudutlu olmadığını, bunun fazlaca daha eski vakit içindera dayandığını görüyoruz. Şimdiye kadar Türklere ilişkin birinci yazılı metinlerimizin 8’inci yüzyılda ortaya çıktığı söyleniyordu. Artık ise bir yüzyıl daha geri giderek 7’nci yüzyılda ortaya çıktığını söyleyebileceğiz” tabirlerini kullanan Prof. Dr. Ali Akar Türk tarihi, lisanı ve edebiyatı için bunun epey kıymetli bir buluş olduğunu söylemiş oldu.
Dışişleri Bakanlığı da Moğolistan’daki tarihi keşif için, “Bu keşif Moğolistan coğrafyasında sırasıyla 1889 ve 1897 senelerında bulunan Orhun Yazıtları (Kül Tigin ve Bilge Kağan) ile Bilge Tonyukuk Yazıtlarından daha sonraki üçüncü değerli keşiftir.İkinci Göktürk Devleti’nin kurucusu Kutluk İlteriş Kağan’a ilişkin olduğu bedellendirilen anıt kompleksinin bulunduğu haberi heyecan ve sevinçle karşılanmıştır” açıklaması yapmıştı.
“Türk sözcüğü en eski 720 tarihinde yazılan Tonyukuk Yazıtı’nda geçiyordu, artık ondan 30-40 yıl ötürüsıyla bir yüzyıl öncesine kadar uzanıyor” diyen Prof. Dr. Ahmet Taşağıl ise, “Devletin siyasal ve toplumsal yapısı yapısı ile devlet geleneklerini anlamak için anıtların ne kadar kıymetli olduğunu biliyoruz. Onun haricinde daha öncesinde Türk sözü Çin, Arap ve Bizans metinlerinde aslına bakarsan kullanılıyordu” bilgisini paylaştı.
‘DAHA AZ USTALIKLA YAZILMIŞ’
İlteriş Kutluğ Kağan Yazıtı’nın yazı karakterlerinin Bilge Kağan ve Kültigin Yazıtları’ndakine emsal olduğunu söyleyen Prof. Dr. Akar da, “Kültigin ve Bilge Kağan Yazıtları fazlaca ustalıkla yazılmış metinler ve taşın niteliği daha yüksek, mermer bir taş. İlteriş Kutluğ Kağan Yazıtı muhtemelen daha fazla toprak altında kaldığı için tahrip olmuş ve yazılar başka yazıtlara göre daha az ustalıkla yazılmış” dedi.
İlteriş Kutluğ Kağan Yazıtı Milletlerarası Türk Akademisi Darhan Kıdırali’nin verdiği bilgiye nazaran 70 santimetre yüksekliğe ve 19 santimetre genişliğe sahip. Yazıtın ön tarafında bulunan 19 satırın ise çabucak hemen 12 satırı okunabildi. Bunlar sırasıyla “inek yılının dokuzuncu ayı”, “tanrı oğlu”, “Kutlug Kağan: Türk”, “erkek çocuklarım, köz”, “bizim güzel”, “etdim: bizim yabancı erler”, “yerde”, “tümen: on bin”, “işimi gücümü ver”, “tayin ettim (unvan verdim)”, “tamamı eşitti” sözlerinden oluşuyor.
Yazıtın büyük bir kısmının kayıp olduğunu söyleyen Prof. Dr. Ali Akar, bulunan kısmın zirvelik kısmı olduğunu ve üzerinde çiçekli bir nakışla birlikte keçi yahut kurt motifi bulunduğunu ekledi. Akar, “Bu yazıtın 2-3 metrelik bir uzunluğu olması lazım. Zira Kültigin Yazıtı 3 metre 75 cm uzunluğunda. Umarız ki geri kalan kısmı de çıkarılır yahut çıkarılmıştır. Şu an elimizde 19 satırlık bir yazı var. Darhan Kıdırali yazıtın üç kısmının Köktürkçe, bir kısmının de Soğd harfli olduğu bilgisini verdi. Fakat o kısımların fotoğrafı elimizde yok. Bilim insanları daha detaylı açıklama yapınca bunun yorumunu yapabileceğiz” diye konuştu.
KAPGAN KAĞAN’A İLİŞKİN OLABİLİR Mİ?
19 satırlık yazıtta İran lisanlarından birine ilişkin olan Soğd alfabesinin kullanılmasına dikkat çeken Prof. Dr. Taşağıl bununla birlikte yazıtın Orta Moğolistan’ın doğusunda bulunmasının da enteresan olduğunu belirterek, “O bölgelerde daha hayli Dokuz Oğuzlar dediğimiz Türk uzunlukları yaşıyordu. Onların yaşadığı alanda bulunması farklı diye düşünüyorum. Yazıtın üzerinde yazan Türkçe ve Soğdça metin çözüldükten daha sonra gerçeğe ulaşılacak” açıklamasını yaptı.
Bulunan yazının İlteriş Kutluğ Kağan’a değil de Kapgan Kağan’a ilişkin olabileceği tarafında bir öngörüye sahip olduğunu da belirten Prof. Dr. Taşağıl şu yorumda bulundu:
“Yazıtla ilgili öngörülerimden biri İlteriş Kutluğ Kağan’a ilişkin değil de, Kapgan Kağan’a ilişkin olabileceğidir. Zira Kapgan Kağan o bölgede öldürüldü. Ayrıyeten yazıtta inanış bakımından Tek Tanrıcılık değil de Maniheizm ve Budizm etkisinin de görülebileceğini düşünüyorum. Lakin bunlar yalnızca öngörü olarak gösterilebilir. İlteriş isminin geçip geçmediğini görmedim fakat metinde ‘Kutlug’ ismini gördüm. 50-60 yıl daha sonra gelecek olan Uygurlarda da Kutlug ismi var ve Uygurların Mani dinine ilişkin olduğunu biliyoruz. ötürüsıyla metin çözülmeden net bir şey söylemek mümkün değil.”
Bulunan yazıtın hayli değerli olduğunu ve bildiklerimizi kökten değiştireceğini söyleyen uzmanlar, “Türklerin birinci yazılı dokümanları 8’inci yüzyıldan kalan Moğolistan’daki Orhun Yazıtları’dır” denilemeyeceğini, bundan daha sonra 7’nci yüzyılın ikinci yarısına vurgu yapılacağını söylemiş oldu. Ayrıyeten Türk lisan tarihi ve Türk tarihi açısından bir hayli değerli bilginin güncelleneceğini lakin şu an bir şey söylemek için erken olduğunu da söz ettiler.
ORTA ASYA’DA TÜRK BİRLİĞİ SAĞLAMAK İSTEDİ
Peki yazıtın bulunmasıyla birlikte ismi gündeme gelen İlteriş Kutluğ Kağan kimdi? İlteriş Kutluğ Kağan Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk Yazıtları’nda 682’de Çinlilere isyan ederek ikinci Göktürk Devleti’ni kuran hükümdar olarak tanıtılıyordu. İkinci Göktürk Devleti’ni kurmadan evvelki ismi Kutluğ Kağan’dı, 682’de devleti kurduktan daha sonra İlteriş ismini aldı. İlteriş Kutluğ Kağan ömründe 47 başarılı sefer yaptı ve 692 yılında öldü. Siyasetindeki emeli hem Türk uzunlukları içinde Orta Asya’da birliği sağlamak tıpkı vakitte Çin’deki esir Türkleri kurtarmaktı. En büyük yardımıcısı Bilge Tonyukuk’tu ve onunla ülkeyi yönetim etti.
‘BİR YÜZYIL DAHA GERİYE GİTTİ’
Moğolistan Arkeoloji Enstitüsü ve Memleketler arası Türk Akademisi’nin yürüttüğü çalışmaların kararında bulunan yazıtın kıymeti hakkında, “Öncelikle İkinci Köktürk Kağanlığı’nın yazılı külçeşidinin yalnızca elimizdeki bilgilerle hudutlu olmadığını, bunun fazlaca daha eski vakit içindera dayandığını görüyoruz. Şimdiye kadar Türklere ilişkin birinci yazılı metinlerimizin 8’inci yüzyılda ortaya çıktığı söyleniyordu. Artık ise bir yüzyıl daha geri giderek 7’nci yüzyılda ortaya çıktığını söyleyebileceğiz” tabirlerini kullanan Prof. Dr. Ali Akar Türk tarihi, lisanı ve edebiyatı için bunun epey kıymetli bir buluş olduğunu söylemiş oldu.
Dışişleri Bakanlığı da Moğolistan’daki tarihi keşif için, “Bu keşif Moğolistan coğrafyasında sırasıyla 1889 ve 1897 senelerında bulunan Orhun Yazıtları (Kül Tigin ve Bilge Kağan) ile Bilge Tonyukuk Yazıtlarından daha sonraki üçüncü değerli keşiftir.İkinci Göktürk Devleti’nin kurucusu Kutluk İlteriş Kağan’a ilişkin olduğu bedellendirilen anıt kompleksinin bulunduğu haberi heyecan ve sevinçle karşılanmıştır” açıklaması yapmıştı.
“Türk sözcüğü en eski 720 tarihinde yazılan Tonyukuk Yazıtı’nda geçiyordu, artık ondan 30-40 yıl ötürüsıyla bir yüzyıl öncesine kadar uzanıyor” diyen Prof. Dr. Ahmet Taşağıl ise, “Devletin siyasal ve toplumsal yapısı yapısı ile devlet geleneklerini anlamak için anıtların ne kadar kıymetli olduğunu biliyoruz. Onun haricinde daha öncesinde Türk sözü Çin, Arap ve Bizans metinlerinde aslına bakarsan kullanılıyordu” bilgisini paylaştı.
‘DAHA AZ USTALIKLA YAZILMIŞ’
İlteriş Kutluğ Kağan Yazıtı’nın yazı karakterlerinin Bilge Kağan ve Kültigin Yazıtları’ndakine emsal olduğunu söyleyen Prof. Dr. Akar da, “Kültigin ve Bilge Kağan Yazıtları fazlaca ustalıkla yazılmış metinler ve taşın niteliği daha yüksek, mermer bir taş. İlteriş Kutluğ Kağan Yazıtı muhtemelen daha fazla toprak altında kaldığı için tahrip olmuş ve yazılar başka yazıtlara göre daha az ustalıkla yazılmış” dedi.
İlteriş Kutluğ Kağan Yazıtı Milletlerarası Türk Akademisi Darhan Kıdırali’nin verdiği bilgiye nazaran 70 santimetre yüksekliğe ve 19 santimetre genişliğe sahip. Yazıtın ön tarafında bulunan 19 satırın ise çabucak hemen 12 satırı okunabildi. Bunlar sırasıyla “inek yılının dokuzuncu ayı”, “tanrı oğlu”, “Kutlug Kağan: Türk”, “erkek çocuklarım, köz”, “bizim güzel”, “etdim: bizim yabancı erler”, “yerde”, “tümen: on bin”, “işimi gücümü ver”, “tayin ettim (unvan verdim)”, “tamamı eşitti” sözlerinden oluşuyor.
Yazıtın büyük bir kısmının kayıp olduğunu söyleyen Prof. Dr. Ali Akar, bulunan kısmın zirvelik kısmı olduğunu ve üzerinde çiçekli bir nakışla birlikte keçi yahut kurt motifi bulunduğunu ekledi. Akar, “Bu yazıtın 2-3 metrelik bir uzunluğu olması lazım. Zira Kültigin Yazıtı 3 metre 75 cm uzunluğunda. Umarız ki geri kalan kısmı de çıkarılır yahut çıkarılmıştır. Şu an elimizde 19 satırlık bir yazı var. Darhan Kıdırali yazıtın üç kısmının Köktürkçe, bir kısmının de Soğd harfli olduğu bilgisini verdi. Fakat o kısımların fotoğrafı elimizde yok. Bilim insanları daha detaylı açıklama yapınca bunun yorumunu yapabileceğiz” diye konuştu.
KAPGAN KAĞAN’A İLİŞKİN OLABİLİR Mİ?
19 satırlık yazıtta İran lisanlarından birine ilişkin olan Soğd alfabesinin kullanılmasına dikkat çeken Prof. Dr. Taşağıl bununla birlikte yazıtın Orta Moğolistan’ın doğusunda bulunmasının da enteresan olduğunu belirterek, “O bölgelerde daha hayli Dokuz Oğuzlar dediğimiz Türk uzunlukları yaşıyordu. Onların yaşadığı alanda bulunması farklı diye düşünüyorum. Yazıtın üzerinde yazan Türkçe ve Soğdça metin çözüldükten daha sonra gerçeğe ulaşılacak” açıklamasını yaptı.
Bulunan yazının İlteriş Kutluğ Kağan’a değil de Kapgan Kağan’a ilişkin olabileceği tarafında bir öngörüye sahip olduğunu da belirten Prof. Dr. Taşağıl şu yorumda bulundu:
“Yazıtla ilgili öngörülerimden biri İlteriş Kutluğ Kağan’a ilişkin değil de, Kapgan Kağan’a ilişkin olabileceğidir. Zira Kapgan Kağan o bölgede öldürüldü. Ayrıyeten yazıtta inanış bakımından Tek Tanrıcılık değil de Maniheizm ve Budizm etkisinin de görülebileceğini düşünüyorum. Lakin bunlar yalnızca öngörü olarak gösterilebilir. İlteriş isminin geçip geçmediğini görmedim fakat metinde ‘Kutlug’ ismini gördüm. 50-60 yıl daha sonra gelecek olan Uygurlarda da Kutlug ismi var ve Uygurların Mani dinine ilişkin olduğunu biliyoruz. ötürüsıyla metin çözülmeden net bir şey söylemek mümkün değil.”
Bulunan yazıtın hayli değerli olduğunu ve bildiklerimizi kökten değiştireceğini söyleyen uzmanlar, “Türklerin birinci yazılı dokümanları 8’inci yüzyıldan kalan Moğolistan’daki Orhun Yazıtları’dır” denilemeyeceğini, bundan daha sonra 7’nci yüzyılın ikinci yarısına vurgu yapılacağını söylemiş oldu. Ayrıyeten Türk lisan tarihi ve Türk tarihi açısından bir hayli değerli bilginin güncelleneceğini lakin şu an bir şey söylemek için erken olduğunu da söz ettiler.
ORTA ASYA’DA TÜRK BİRLİĞİ SAĞLAMAK İSTEDİ
Peki yazıtın bulunmasıyla birlikte ismi gündeme gelen İlteriş Kutluğ Kağan kimdi? İlteriş Kutluğ Kağan Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk Yazıtları’nda 682’de Çinlilere isyan ederek ikinci Göktürk Devleti’ni kuran hükümdar olarak tanıtılıyordu. İkinci Göktürk Devleti’ni kurmadan evvelki ismi Kutluğ Kağan’dı, 682’de devleti kurduktan daha sonra İlteriş ismini aldı. İlteriş Kutluğ Kağan ömründe 47 başarılı sefer yaptı ve 692 yılında öldü. Siyasetindeki emeli hem Türk uzunlukları içinde Orta Asya’da birliği sağlamak tıpkı vakitte Çin’deki esir Türkleri kurtarmaktı. En büyük yardımıcısı Bilge Tonyukuk’tu ve onunla ülkeyi yönetim etti.