Çin’in, Afganistan denkleminde Türkiye yok ABD idaresi, Taliban ile 29 Şubat 2020’de muahedeye varmış ve 1 Mayıs 2021’de Afganistan’dan büsbütün çekileceği konusunda mutabık kalmıştı. Biden idaresi, 1 Mayıs’tan başlamak üzere 11 Eylül’e kadar büsbütün çekilmiş olacaklarını açıklamıştı. Bu süreçte, ABD’nin süratle çekilmesi, Taliban’ın her gün hakimiyet alanlarını genişletmesi ve son olarak da başşehir Kabil’e girmesi Afganistan’da tansiyonu süratle yükseltti. Cumhurbaşkanı Eşref Gani’nin ülkeden kaçması ile Taliban resmi olarak Afganistan’da iktidarı ele geçirdiğini deklare etti. Tüm bu gelişmeler kapsamında, bölgesel üç büyük güç ve ABD’nin ezeli düşmanları olan Rusya, Çin ve İran’ın ne reaksiyon vereceği merak konusu olmuştu. Hepsi süratli açıklamalarla Taliban ile ilgileri geliştirmek istediklerini ve tanıyacaklarını deklare etti.
Çin üzerinde çalışmalar yürüten Liverpool Üniversitesi Çin Yerleşkesi’nden Doç. Dr. Ceren Ergenç; Çin için Afganistan’da ki durumun birincil önceliğinin bölgedeki güvenliğin ve istikrarın sağlanması olduğunu belirtti. Bu noktada yalnızca Taliban değil o bölgede istikrarı sağlayacak herkesle iş birliği yapacağını söylemiş oldu. Türkiye’nin, Afganistan nezdindeki planlarının, Çin için bir korku sebebi olmadığını fakat Çin tarafınca yapılan hiçbir açıklamada da, Afganistan denklemine Türkiye’nin sokulduğunu da görmediğini belirtti.
-ABD’nin, Afganistan işgaline kadar olan süreçteki, Çin-Afganistan bağlarından epeyce kısa bahseder misiniz?
“Ben teşekkür ederim. Çin Komünist İhtilal’i öncesi, Çin’in hudutlarını Orta Asya’ya yanlışsız genişletmesi, Afganistan Krallığı tarafınca hiç güzel karşılanmıyor. Ama ihtilal daha sonrası, diplomatik olarak yeterli münasebetler kuruluyor. İhtilalden daha sonra hudutlar mutlaklaşıyor. Bilhassa, Güney Asya’ya varan sonların içerisinde, uzun bir süre çatışma görülmüyor. Hatta, Çin’in Sovyetler Birliği ayrılığından daha sonra bile, Çin-Afganistan münasebetleri ziyan görmüyor. Afganistan’ın, Sovyetler Birliği ilgileri uygun bulunmasına karşın, Çin ve Afganistan içinde rastgele bir çatışma yaşanmıyor. Aslında, iki ülke içindeki resmi bağlantıların kırılma noktası, 1979’da Sovyetler Birliği’nin Afganistan’ı işgaliyle başlıyor. Çin, Afganistan Demokratik Cumhuriyeti’ni, Sovyetler Birliği yanlısı olduğu için onaylamıyor. Sovyetler Birliği’nin ordusu olan Kızıl Ordu Afganistan’a girince, Sovyetler Birliği’nin kendisini bölgede yalnızlaştırmak maksadında olduğunu düşünüyor. örneğin, Sovyetler Birliği yanlısı yeni idarenin birinci alaka kurduğu ülkelerden biri Vietnam’dır. Yeni rejimin, birinci alaka kurduğu ülkelerden birinin Vietnam olmasını, kendisine bir taarruz olarak algılıyor. Kısa sürdüğü için fazla bilinmez ancak bu fikirden dolayı Çin-Vietnam savaşı yaşanmıştır. bu biçimdelar Çin, bölgedeki Sovyetler Birliği tesirini kırmak için, öteki siyasi aktörlerle münasebet kurmaya çalışıyor.”
-Çin’in, Afganistan ile ABD işgali sürecindeki münasebetlerini anlatır mısınız biraz? Nasıl bir tutum içerisindeydi?
“Çin’in bugün, Taliban ile erkenden kurduğu alakanın temelinde de o devirde izlediği bu siyaset var. Yani Çin’in, ABD’nin çekilme sonucu almasından daha sonra süratlice, hem Afganistan hükümetiyle, birebir vakitte Taliban ile görüşmeye geçmesi memleketler arası kamuoyunu fazlaca şaşırttı. Aslında, Çin’in ve bölgedeki münasebetlerinin tarihine baktığımız vakit bir tutarlılık var. Çin, Taliban ile birden bağlantı kurmuş değil. Bu bağlantılar, ABD işgali müddetince devam etti. Aslında Çin, ABD ile de, Afganistan hükümeti ile de, Taliban ile de görüşmeleri devam ettirdi. ABD işgali, 11 Eylül’ün çabucak ertesinde yaşandığı. Çin’de milletlerarası manada tedbir almak için ABD ile işbirliği içerisinde Afganistan hükümetiyle ilgi kurdu. Şanghay İşbirliği Örgütü (o devir ki ismi Şanghay Beşlisi’ydi) o periyot kuruldu. Aslında bölgede bu iki gelişme bağlı adımlardı. 2000’li senelerda Çin, Afganistan hükümetine yüklü yardımlar yaparak ülkede ve bölgede istikrarın sağlanmasına takviye olmak istedi. Bu da esasen, Çin’in genel siyasetidir. Siyasi bir siyasette bulunmak yerine, ekonomik yardımla ve kalkınma yoluyla bölgedeki istikrarı sağlamaya çalışıyor. Komşularındaki istikrarı sağlama yoluna gidiyor. Bu da aslında Çin’in, Taliban’a verdiği ekonomik dayanak kelamının, dış siyasette bir devamlılığının olduğunu gösteriyor bize.”
-Bu söyleşi dizisinde, sizdilk evvel konuştuğum Rusya ve İran uzmanlarının birbirlerinden bağımsız bir biçimde söylemiş oldukleri ortak bir görüş vardı. O da ‘ABD’nin Afganistan’ı işgal ettiği vakit, Rusya ve İran’ın kapalıda olsa bu durumu desteklediğiydi’. Çin için de bu biçimde bir durum kelam konusu mu?
“Evet. aslına bakarsan Rusya ve Çin’in o periyotta Şanghay İşbirliği Örgütü’nü kurmasının maksadı, bölgede memleketler arası teröre mahzur olmaktı. O devir tabi ki bölgeyi ABD’ye bırakmak istemediler, lakin o periyot ABD’ye karşı siyaset da geliştirmediler. Hepsi ABD’nin Taliban’ı ezme ve Afganistan hükümetini destekleme siyasetini desteklediler. 2011 yılında başlayan hücumlarda bununla ilgilidir. Çin, Afganistan’da sıklıkla ABD takviyeli hükümetle bağ kurdu. Bu manada aslında, Taliban münasebetlerini en olağan biçimde, Pakistan aracılığıyla yürütse de, bir yandan da kendini Taliban’a karşı pozisyonlandırmış oldu.”
-Çin’in Afganistan/Taliban tutumunun tarihi altyapısı var mı? Bu istikrar ne vakit kuruldu? Bunu anlatır mısınız?
“Çin’in, Afganistan’da askeri ve siyasi olarak varlık göstermeye çalışması, aslında 2010’lu senelerda yani yakın bir periyoda dayanıyor. Askeri ve siyasi varlıktan kastım, kendi ordusunun Afganistan’a girmesi değil. Çin dış siyasette, asla bunu yapmıyor. Daha epey, barış güçlerine dayanak vermek formunda ilerliyor. Aslında Çin için, barış güçlerine askeri dayanak vermek bile, Çin için hayli büyük bir dış siyaset değişikliği. Genel olarak, dünyada barış güçlerine ordusunu dayanak verdiği yalnızca Libya var. Bunu da genelde yapmıyor yani. Çin’in bu siyaset değişikliğinin sebebi, Afganistan hükümetine takviye vermesine rağmen, Taliban’ın ataklarının arttırıyor olmasıydı. Bu ataklar hem Afganistan’da, tıpkı vakitte Pakistan’da gerçekleşti.
Çin’in ‘Bir Nesil, Bir Yol’ teşebbüsünün başladığı ve hızlandığı bir periyot bu periyot. Çin-Pakistan Ekonomik Koridoru’nda kıymetli teşebbüslerin yapıldığı bir devir. Genel olarak, Çin’in yatırım yaptığı ülkelerde, diplomatik can güvenliği Çin’in kırmızı çizgisidir. Çalışanlarının güvenliğinin sağlanamadığı durumlarda, yatırımlarını durdurulduğu ve geri çektiği örnekler var. Ancak Güney Asya’da, Afganistan ve Pakistan’da geri çekmek ve durdurmak yerine, barış gücüne ortak olmayı tercih etti. Bölge ile kendi Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nin temasını kesmek için, bölgedeki tesirini sürdürmesi gerekiyor.
Çin’in 2010’lu senelerda Taliban ile içinde gerginlik var lakin bir yandan da 1980’lerden beridir Taliban’la Pakistan aracılığı ile görüşüyor. En olağan seviyede Çin diplomatları Pakistan’a gidip Taliban temsilcileriyle görüşüyordu. Bunu yapmasının sebebi devlet dışı siyasi aktörlerle temsili de olsa temasta kalmak. Bu politikayı birinci olarak Sovyetler Birliği’ne daha sonra da ABD’ye karşı bölgede bir taktik olarak kullanıyordu. Yani burada da bir dış siyaset sürekliliği görüyoruz. O devirde bölgede ilerleyen vahim gerginliğe karşı yürüttüğü bu siyasetin sebebi; Sincan Uygur Özerk Bölgesi ve Güney Asya bölgesindeki hudutlarını muhafaza hedefli.”
-Son devirde Afganistan’daki gelişmeler kapsamında, Çin’in bölge stratejisi hakkında bilgi verir misin? Çin’in Afganistan’dan ve Taliban’dan beklentisi nedir?
“ABD’nin çekilme sonucunı açıklamasının akabinde hem Afganistan hükümetiyle, tıpkı vakitte Taliban ile görüşmeye başlaması “ABD’den boşalan güç boşluğunu doldurmaya yönelik hareketler” formunda yorumlandı. Ancak bence bu biçimde yorumlamak yerine “bölgedeki güvenlik telaşlarını çözmeye yönelik hareketler” olarak yorumlamalıyız. Çin, Afganistan’da başlatmış olduğu ve sürdürdüğü siyasetini, bir güç olma yahut jeopolitik alanını genişletme atılımı olarak görmüyor. Tabi ki orada ekonomik ve madeni fırsatlar var, lakin Çin’in temel motivasyonu rastgele bir jeopolitik kar sağlamak yahut global sistemde ABD ile güç istikrarlarını etkileyecek bir adım atmak değil, daha hayli kendini korumak. Çin’in, Taliban ile görüşüyor olmasının birincil niçini, kendini korumak emelli bir atak.”
-Afganistan’da son yaşanan gelişmeler kapsamında, Çin hükümeti tarafınca atılan adımlar neler? Hükümetin bahse dair açık bir biçimde beyanı var mı bu mevzuya dair?
“Çok üst seviye görüşmeler yapılıyor. Çin dış işleri bakanı ABD’nin bir üst seviye yetkilisi ile görüşmesinin sonraki günü, Taliban yetilileri ile görüştü. Çok üst seviye bir görüşme. Çin, olağanda bu biçimde üst seviye görüşmeleri açıkça yapmaz aslında. Açık görüşmeleri, yalnızca hayli kıymetli aktörlerle gerçekleştirir. esasen, bu yüzden Taliban’ın bu kadar çabuk ve erken bir yasallaştırması, şaşkınlıkla karşılandı. Çin yalnızca Taliban’ı değil, Afganistan’da istikrarı sağlayacak rastgele bir aktörü destekleyeceğini açıklamak için herkesle görüşüyor aslında. Örneğin, Çinli kamu diplomasisi aktörlerini Taliban’a gönderiyor. O manada olumlu bir hava var yani.”
-Açık, açık bir biçimde Çin’in Taliban’dan istediği şeyler neler? Çin’in beklentisi ne?
“Çin’in, Taliban idaresindeki Afganistan ile ilgili 2 temel korkusu var. Birincisi, Taliban hükümetinin bölgede terörü beslemeye devam etmesi. Aslında Çin’i direkt ilgilendirmiyor. Zira, Çin ile Afganistan’ın sonu, Çin tarafınca epey fazlaca düzgün korunuyor. Olağandışı geçişlere asla müsaade verilmiyor. esasen o bölgede ulaşım sonu olduğu için Çin’in Afganistan hududu inançlı durumda diyebiliriz. Lakin Orta Asya sonlarından telaşlı. Bilhassa Tacikistan üzerinden, kendi sonlarını koruyamamaktan kaygılı. Bunu da uzun vadede, Sincan Uygur Özerk Bölgesi’ndeki güç istikrarlarına dayandırarak telaşlı. İkinci sorunda Çin’in iç güvenliği. Her ne kadar Taliban, Çin tarafına akın olmayacağına dair garanti verse de -ki Taliban, Türkistan İslam Partisi’ni desteklemeyeceğini söylemiş oldu- önümüzdeki günlerde ülkede iç çatışma yaşanma ihtimali, Çin’in projesine Afganistan’ı dahil etmesine pürüz oluyor. “
-Çin hükümetinin Taliban ile sıkı ilgiler içerisinden bulunmasına ülkede muhalif olan ve karşı çıkan bir kesim var mı?
“Çin içerisinde, siyaset yapıcılar yada toplumsal kanaat liderleri, Çin hükümetinin bu bahiste temkinli olması gerektiğine dair görüş bildiriyorlar. esasen Çin’in, Taliban’ı yasal siyasi aktör tanıyacağı sinyali vermesi, ideolojik yakınlıktan kaynaklanmıyor. Tam aksisi, resmi beyanatlardan ve kamuoyu açıklamalarından anladığımız şu ki; karar alıcılar Taliban’ın ideolojik olarak yapısından telaşlılar. Çin hükümeti bölgede istikrarı sağlamak hedefiyle, bölgede oluşacak her hangi bir siyasi aktöre finansal dayanak vereceğini beyan ediyor. Uzmanlar, ülkenin bir istikbalinin olmadığı konusunda, Çin hükümetine ihtarlar yapıyor.
Emsal biçimde kamuoyu birinci başta, ABD’nin Afganistan’dan çekildiğini deklare ettiğı vakit, bunu ABD’nin başarısızlığı olarak görüp, Çin’i bölgede istikrarı sağlayan büyük bir devlet olarak alkışladı. Afganistan siyasetine dair, devletlerine dayanak veridiler. Lakin, Taliban ülkeyi ele geçirirken ortaya çıkan manzaralar, toplumun hafızasındaki eski Taliban imajını bir daha uyandırdı. Örneğin, vaktinde Taliban tarafınca büyük bir Buda heykeli bombalamıştı. Toplum bunu hatırladı ve ‘biz bunu yapan insanlara mı takviye veriyoruz’ dediler. Kamuoyu bir manada bir anda bilakis döndü. Hükümeti Taliban’ı legalleştirmeye çalışmakla, siyasi aktör olarak tanımakla, Bir Jenerasyon, Bir Yol projesine dahil etmekle eleştirdi ve daha temkinli olmaları konusunda uyarmaya başladı.
Misal biçimde, muhalif diyebileceğimiz gazeteler, direkt tenkitler yapmasalar bile dolaylı ihtarlarda bulundu. Örneğin yıllardır Afganistan’da ticaret yapan Çinlilerle söyleşi yapıp, bu ülkede ticaret yapmanın güvenlik açısından da, ekonomik belirsizlik manasında da ne kadar güç olduğunu anlattırıp bu türlü dolaylı bildiriler verdiler.”
-Çin’in Bir Nesil, Bir Yol Projesi kapsamında Afganistan’a bakış açısı nedir?
“Çin için Afganistan’ın kıymeti şu; Afganistan’ı, Çin-Pakistan ekonomik koridoruna dahil edebilir.
Lakin bu durumun kıymeti Çin’den çok, Afganistan için daha fazla. Zira, Afganistan’da altyapı ve insan kaynağı eksikliği sebebiyle, ticaretten bağı kopmuş durumda. Bu altyapıyı destekleyecek, finansal altyapıda mevcut değil. Bu manada, Afganistan aslında Bir Jenerasyon, Bir Yol teşebbüsüne aç bir durumda. Taliban’ın birinci görüştüğü dış aktörlerden birinin Çin olmasının ana niçinlerinden biri de budur. Çin’den gelecek finansal ve altyapı yardımına aç zira. Taliban’ın, Afganistan’da kuracağı iktidarının geleceğinde, Çin’den gelecek ekonomik yardım kelamının kıymeti epey büyük.
Taliban, o yüzden aslına bakarsan hayli büyük ödünler veriyor. Örneğin, Uygurlara rastgele siyasi bir dayanak vermeyeceğinin kelamını vermek, aslında Taliban için hayli büyük bir ödün. Çin’den gelecek bu ekonomik yardımın kısılmaması için her türlü kelamı ve ödünü vermeye hazırlar. Bu yüzden Bir Jenerasyon, Bir Yol teşebbüsüne girmeye fazlaca istekli olan taraf Afganistan aslında. Çin’in Afganistan’ı, Çin-Pakistan ekonomik koridoru içerisine almasının en kıymetli sebebi, bu etapta yalnızca bölgede güvenliği sağlamak olur. Afganistan’daki madenler, o madenlerin Çin-Pakistan ekonomik koridoru üzerinden hem Çin’e getirilmesi, oradan başka ülkelere aktarılması sorunu, Çin’in en kıymetli hedefi üzere bir tahlil var. Lakin bence, bu Çin için ikincil bir ehemmiyete sahip.
Afganistan’daki güvenlik telaşı, altyapı eksikliği v.s. bütün bu madenlerin çıkarılmasını esasen olanaksız kılıyor. ABD, 20 sene bu madenlerin varlığını bildiği biçimde çıkaramadı. Çin’de bugünden, yarına gidip çabucak bu madenleri çıkarıp, buradan ekonomik yarar elde edebilecek bir durumda değil. Şayet Peşaver-Kabil otoyolu yapılırsa, ya da Afganistan hükümetinin vaktinde ısrar ettiği Vahan Koridoru’nda otoyol inşa edilirse, bu biçimde Afganistan’da madenciliğe yatırım yapmak manalı olur.
Lakin Çin açısından bu noktaya gelinmesine epeyce var. Bunun sebebi de, ülke içerisinde güvenlik sağlanmadan, Afganistan’a bu kadar yatırım yapılmasına dair bir muhalefet var. Çin hükümeti her vakit muhalefeti dinleyen bir hükümet değildir. Fakat bu noktada ortak görüşteler. O yüzden birinci kademede güvenlik, ekonomik çıkarlardan evvel geliyor.”
-Taliban, İslamcı ve cihatçı bir örgüt. Çin’in en büyük problemleri Uygur/Doğu Türkistan ve bu mevzu kapsamında Türkistan İslam Partisi terör örgütü. Bu örgütte Taliban üzere El-Kaide kökenli bir örgüt. Taliban’ın iktidarda olduğu bir Afganistan’da, Türkistan İslam Partisi üzere, Özbekistan İslami Hareketi üzere, IŞİD’in bölgesel kümesi olan İslam Devleti Horasan Vilayeti üzere örgütlerin rahat bir biçimde örgütlenebileceği bir ortam oluşacağı öngörülüyor. Çin’in bu durumda Sincan-Uygur bölgesinde oluşacak sıkıntılar temelinde aldığı tedbirler neler?
“aslına bakarsanız, Çin’in Taliban’dan istediği en değerli kelam bu. Dışişleri bakanı ile görüşmesinde ve ondan sonrasındaki görüşmelerde de bu konuşuldu. Çin tarafınca yapılan açıklamada, ‘her hangi bir Afganistan hükümetinden, Çin’in iç işlerine ve egemenliğine dair bir teyit ve kelam alınması zorunluluğu’ bir ön şart olacak denildi. Taliban da bu kelamı veriyor. Buradaki sorun Taliban önderleri bu kelamı veriyor fakat Taliban hayli kesimli bir örgüt. Çelik çekirdek tüm örgütü denetim altında tutabilen bir düzenekleri yok. Kendi içerisinde de çatışmalar yaşanıyor. Büyük ihtimalle de önümüzdeki vakit içinderda, örgüt içerisinde çatışmalar ve bölünmeler nazaranceğiz. Yani Taliban’ın başkanları bu kelamı verseler de asıl kaygı Taliban’ın militanları. Örneğin Taliban ve Çin dış işleri bakanının görüşmesinin olduğu günlerde Pakistan’da, içerisinde Çinli mühendislerin olduğu bir konvoy bombalandı. Bu da Taliban’ın ordusunu tam olarak denetim edemediğinin bir göstergesiydi. Çin’in en büyük korkusu bu. İktisat, Bir Nesil, Bir Yol, Çin-Pakistan Ekonomik Koridoru, madenler v.s. bunların hepsi ikincil plan. Birinci tasası, Afganistan’da olan bitenin kendi iç güvenliğini tehdit etmemesi. birinci öncelikli telaş hem içte, hem bölgede güvenlik, güvenlik, güvenlik.”
-ABD yeni dostu Taliban’ı Çin’e karşı kullanmak ister mi sizce? Kimi uzmanların ‘ABD, Afganistan’dan çıkıp, Taliban’ı dünya nezdinde yasallaştırıp, Taliban’ı Rusya, Çin ve İran’a bela ederek o bölgeyi istikrarsızlaştırmak istiyor’ üzere bir fikir birliği var. Ne düşünüyorsunuz bu hususta?
“ABD’nin Afganistan’dan çıkmasının iki sebebi var. Birincisi güçlerini nitekim artık Asya Pasifik, yani Çin’le rekabete odaklamak istiyor. esasen Obama devrinden beri, ABD’nin odak noktası Asya Pasifik. Fakat Afganistan ve Orta Doğu’da ki varlığı bu odaklanmaya mahzur oluyordu. Afganistan’dan çıkmak bu manada güçlerinin konsantrasyonunu sağlayacak. Afganistan’dan çıkmasından daha sonrada, kendisinden daha sonra Afganistan’da olanlardan kendisini sıyırmayı amaçlıyor. Bu meselelerle baş etmekte, Çin, İran ve Rusya üzere bölge ülkelerine kalıyor. Ben bir ABD-Taliban dostluğu görmüyorum. ABD’nin bu işten sıyrılıp, çıkma uğraşı olarak görüyorum.”
-Afganistan’da yaşanan gelişmeler kapsamında Türkiye’nin de Afganistan’da kurmaya çalıştığı bir istikrar var. Bunlardan biri de havaalanı problemi. Türkiye’nin Afganistan’da kurmaya çalıştığı istikrar Çin-Türkiye ilgilerini nasıl tesirler?
“Türkiye’nin, Afganistan nezdindeki planlarının, Çin için bir korku sebebi olduğunu düşünmüyorum açıkçası. Çin-Türkiye bağlarında Afganistan direkt bir konu olmayacaktır. Dolaylı olarak Çin-Türkiye bağlarının ana kırmızı çizgisi Uygur çizgisi. Bu bağlamda, Türkiye’nin Afganistan’da gösterdiği niyet beyanlarının, Çin açısından bir sorun olacağını düşünmüyorum. bununla birlikte Çin tarafınca yapılan hiçbir açıklamada, Afganistan denklemine Türkiye’nin sokulduğunu da görmedim.”
-Ayırdığınız vakit için teşekkür ederim, yeterli çalışmalar
“Teşekkür ederim , uygun çalışmalar dilerim…”
Çin üzerinde çalışmalar yürüten Liverpool Üniversitesi Çin Yerleşkesi’nden Doç. Dr. Ceren Ergenç; Çin için Afganistan’da ki durumun birincil önceliğinin bölgedeki güvenliğin ve istikrarın sağlanması olduğunu belirtti. Bu noktada yalnızca Taliban değil o bölgede istikrarı sağlayacak herkesle iş birliği yapacağını söylemiş oldu. Türkiye’nin, Afganistan nezdindeki planlarının, Çin için bir korku sebebi olmadığını fakat Çin tarafınca yapılan hiçbir açıklamada da, Afganistan denklemine Türkiye’nin sokulduğunu da görmediğini belirtti.
-ABD’nin, Afganistan işgaline kadar olan süreçteki, Çin-Afganistan bağlarından epeyce kısa bahseder misiniz?
“Ben teşekkür ederim. Çin Komünist İhtilal’i öncesi, Çin’in hudutlarını Orta Asya’ya yanlışsız genişletmesi, Afganistan Krallığı tarafınca hiç güzel karşılanmıyor. Ama ihtilal daha sonrası, diplomatik olarak yeterli münasebetler kuruluyor. İhtilalden daha sonra hudutlar mutlaklaşıyor. Bilhassa, Güney Asya’ya varan sonların içerisinde, uzun bir süre çatışma görülmüyor. Hatta, Çin’in Sovyetler Birliği ayrılığından daha sonra bile, Çin-Afganistan münasebetleri ziyan görmüyor. Afganistan’ın, Sovyetler Birliği ilgileri uygun bulunmasına karşın, Çin ve Afganistan içinde rastgele bir çatışma yaşanmıyor. Aslında, iki ülke içindeki resmi bağlantıların kırılma noktası, 1979’da Sovyetler Birliği’nin Afganistan’ı işgaliyle başlıyor. Çin, Afganistan Demokratik Cumhuriyeti’ni, Sovyetler Birliği yanlısı olduğu için onaylamıyor. Sovyetler Birliği’nin ordusu olan Kızıl Ordu Afganistan’a girince, Sovyetler Birliği’nin kendisini bölgede yalnızlaştırmak maksadında olduğunu düşünüyor. örneğin, Sovyetler Birliği yanlısı yeni idarenin birinci alaka kurduğu ülkelerden biri Vietnam’dır. Yeni rejimin, birinci alaka kurduğu ülkelerden birinin Vietnam olmasını, kendisine bir taarruz olarak algılıyor. Kısa sürdüğü için fazla bilinmez ancak bu fikirden dolayı Çin-Vietnam savaşı yaşanmıştır. bu biçimdelar Çin, bölgedeki Sovyetler Birliği tesirini kırmak için, öteki siyasi aktörlerle münasebet kurmaya çalışıyor.”
-Çin’in, Afganistan ile ABD işgali sürecindeki münasebetlerini anlatır mısınız biraz? Nasıl bir tutum içerisindeydi?
“Çin’in bugün, Taliban ile erkenden kurduğu alakanın temelinde de o devirde izlediği bu siyaset var. Yani Çin’in, ABD’nin çekilme sonucu almasından daha sonra süratlice, hem Afganistan hükümetiyle, birebir vakitte Taliban ile görüşmeye geçmesi memleketler arası kamuoyunu fazlaca şaşırttı. Aslında, Çin’in ve bölgedeki münasebetlerinin tarihine baktığımız vakit bir tutarlılık var. Çin, Taliban ile birden bağlantı kurmuş değil. Bu bağlantılar, ABD işgali müddetince devam etti. Aslında Çin, ABD ile de, Afganistan hükümeti ile de, Taliban ile de görüşmeleri devam ettirdi. ABD işgali, 11 Eylül’ün çabucak ertesinde yaşandığı. Çin’de milletlerarası manada tedbir almak için ABD ile işbirliği içerisinde Afganistan hükümetiyle ilgi kurdu. Şanghay İşbirliği Örgütü (o devir ki ismi Şanghay Beşlisi’ydi) o periyot kuruldu. Aslında bölgede bu iki gelişme bağlı adımlardı. 2000’li senelerda Çin, Afganistan hükümetine yüklü yardımlar yaparak ülkede ve bölgede istikrarın sağlanmasına takviye olmak istedi. Bu da esasen, Çin’in genel siyasetidir. Siyasi bir siyasette bulunmak yerine, ekonomik yardımla ve kalkınma yoluyla bölgedeki istikrarı sağlamaya çalışıyor. Komşularındaki istikrarı sağlama yoluna gidiyor. Bu da aslında Çin’in, Taliban’a verdiği ekonomik dayanak kelamının, dış siyasette bir devamlılığının olduğunu gösteriyor bize.”
-Bu söyleşi dizisinde, sizdilk evvel konuştuğum Rusya ve İran uzmanlarının birbirlerinden bağımsız bir biçimde söylemiş oldukleri ortak bir görüş vardı. O da ‘ABD’nin Afganistan’ı işgal ettiği vakit, Rusya ve İran’ın kapalıda olsa bu durumu desteklediğiydi’. Çin için de bu biçimde bir durum kelam konusu mu?
“Evet. aslına bakarsan Rusya ve Çin’in o periyotta Şanghay İşbirliği Örgütü’nü kurmasının maksadı, bölgede memleketler arası teröre mahzur olmaktı. O devir tabi ki bölgeyi ABD’ye bırakmak istemediler, lakin o periyot ABD’ye karşı siyaset da geliştirmediler. Hepsi ABD’nin Taliban’ı ezme ve Afganistan hükümetini destekleme siyasetini desteklediler. 2011 yılında başlayan hücumlarda bununla ilgilidir. Çin, Afganistan’da sıklıkla ABD takviyeli hükümetle bağ kurdu. Bu manada aslında, Taliban münasebetlerini en olağan biçimde, Pakistan aracılığıyla yürütse de, bir yandan da kendini Taliban’a karşı pozisyonlandırmış oldu.”
-Çin’in Afganistan/Taliban tutumunun tarihi altyapısı var mı? Bu istikrar ne vakit kuruldu? Bunu anlatır mısınız?
“Çin’in, Afganistan’da askeri ve siyasi olarak varlık göstermeye çalışması, aslında 2010’lu senelerda yani yakın bir periyoda dayanıyor. Askeri ve siyasi varlıktan kastım, kendi ordusunun Afganistan’a girmesi değil. Çin dış siyasette, asla bunu yapmıyor. Daha epey, barış güçlerine dayanak vermek formunda ilerliyor. Aslında Çin için, barış güçlerine askeri dayanak vermek bile, Çin için hayli büyük bir dış siyaset değişikliği. Genel olarak, dünyada barış güçlerine ordusunu dayanak verdiği yalnızca Libya var. Bunu da genelde yapmıyor yani. Çin’in bu siyaset değişikliğinin sebebi, Afganistan hükümetine takviye vermesine rağmen, Taliban’ın ataklarının arttırıyor olmasıydı. Bu ataklar hem Afganistan’da, tıpkı vakitte Pakistan’da gerçekleşti.
Çin’in ‘Bir Nesil, Bir Yol’ teşebbüsünün başladığı ve hızlandığı bir periyot bu periyot. Çin-Pakistan Ekonomik Koridoru’nda kıymetli teşebbüslerin yapıldığı bir devir. Genel olarak, Çin’in yatırım yaptığı ülkelerde, diplomatik can güvenliği Çin’in kırmızı çizgisidir. Çalışanlarının güvenliğinin sağlanamadığı durumlarda, yatırımlarını durdurulduğu ve geri çektiği örnekler var. Ancak Güney Asya’da, Afganistan ve Pakistan’da geri çekmek ve durdurmak yerine, barış gücüne ortak olmayı tercih etti. Bölge ile kendi Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nin temasını kesmek için, bölgedeki tesirini sürdürmesi gerekiyor.
Çin’in 2010’lu senelerda Taliban ile içinde gerginlik var lakin bir yandan da 1980’lerden beridir Taliban’la Pakistan aracılığı ile görüşüyor. En olağan seviyede Çin diplomatları Pakistan’a gidip Taliban temsilcileriyle görüşüyordu. Bunu yapmasının sebebi devlet dışı siyasi aktörlerle temsili de olsa temasta kalmak. Bu politikayı birinci olarak Sovyetler Birliği’ne daha sonra da ABD’ye karşı bölgede bir taktik olarak kullanıyordu. Yani burada da bir dış siyaset sürekliliği görüyoruz. O devirde bölgede ilerleyen vahim gerginliğe karşı yürüttüğü bu siyasetin sebebi; Sincan Uygur Özerk Bölgesi ve Güney Asya bölgesindeki hudutlarını muhafaza hedefli.”
-Son devirde Afganistan’daki gelişmeler kapsamında, Çin’in bölge stratejisi hakkında bilgi verir misin? Çin’in Afganistan’dan ve Taliban’dan beklentisi nedir?
“ABD’nin çekilme sonucunı açıklamasının akabinde hem Afganistan hükümetiyle, tıpkı vakitte Taliban ile görüşmeye başlaması “ABD’den boşalan güç boşluğunu doldurmaya yönelik hareketler” formunda yorumlandı. Ancak bence bu biçimde yorumlamak yerine “bölgedeki güvenlik telaşlarını çözmeye yönelik hareketler” olarak yorumlamalıyız. Çin, Afganistan’da başlatmış olduğu ve sürdürdüğü siyasetini, bir güç olma yahut jeopolitik alanını genişletme atılımı olarak görmüyor. Tabi ki orada ekonomik ve madeni fırsatlar var, lakin Çin’in temel motivasyonu rastgele bir jeopolitik kar sağlamak yahut global sistemde ABD ile güç istikrarlarını etkileyecek bir adım atmak değil, daha hayli kendini korumak. Çin’in, Taliban ile görüşüyor olmasının birincil niçini, kendini korumak emelli bir atak.”
-Afganistan’da son yaşanan gelişmeler kapsamında, Çin hükümeti tarafınca atılan adımlar neler? Hükümetin bahse dair açık bir biçimde beyanı var mı bu mevzuya dair?
“Çok üst seviye görüşmeler yapılıyor. Çin dış işleri bakanı ABD’nin bir üst seviye yetkilisi ile görüşmesinin sonraki günü, Taliban yetilileri ile görüştü. Çok üst seviye bir görüşme. Çin, olağanda bu biçimde üst seviye görüşmeleri açıkça yapmaz aslında. Açık görüşmeleri, yalnızca hayli kıymetli aktörlerle gerçekleştirir. esasen, bu yüzden Taliban’ın bu kadar çabuk ve erken bir yasallaştırması, şaşkınlıkla karşılandı. Çin yalnızca Taliban’ı değil, Afganistan’da istikrarı sağlayacak rastgele bir aktörü destekleyeceğini açıklamak için herkesle görüşüyor aslında. Örneğin, Çinli kamu diplomasisi aktörlerini Taliban’a gönderiyor. O manada olumlu bir hava var yani.”
-Açık, açık bir biçimde Çin’in Taliban’dan istediği şeyler neler? Çin’in beklentisi ne?
“Çin’in, Taliban idaresindeki Afganistan ile ilgili 2 temel korkusu var. Birincisi, Taliban hükümetinin bölgede terörü beslemeye devam etmesi. Aslında Çin’i direkt ilgilendirmiyor. Zira, Çin ile Afganistan’ın sonu, Çin tarafınca epey fazlaca düzgün korunuyor. Olağandışı geçişlere asla müsaade verilmiyor. esasen o bölgede ulaşım sonu olduğu için Çin’in Afganistan hududu inançlı durumda diyebiliriz. Lakin Orta Asya sonlarından telaşlı. Bilhassa Tacikistan üzerinden, kendi sonlarını koruyamamaktan kaygılı. Bunu da uzun vadede, Sincan Uygur Özerk Bölgesi’ndeki güç istikrarlarına dayandırarak telaşlı. İkinci sorunda Çin’in iç güvenliği. Her ne kadar Taliban, Çin tarafına akın olmayacağına dair garanti verse de -ki Taliban, Türkistan İslam Partisi’ni desteklemeyeceğini söylemiş oldu- önümüzdeki günlerde ülkede iç çatışma yaşanma ihtimali, Çin’in projesine Afganistan’ı dahil etmesine pürüz oluyor. “
-Çin hükümetinin Taliban ile sıkı ilgiler içerisinden bulunmasına ülkede muhalif olan ve karşı çıkan bir kesim var mı?
“Çin içerisinde, siyaset yapıcılar yada toplumsal kanaat liderleri, Çin hükümetinin bu bahiste temkinli olması gerektiğine dair görüş bildiriyorlar. esasen Çin’in, Taliban’ı yasal siyasi aktör tanıyacağı sinyali vermesi, ideolojik yakınlıktan kaynaklanmıyor. Tam aksisi, resmi beyanatlardan ve kamuoyu açıklamalarından anladığımız şu ki; karar alıcılar Taliban’ın ideolojik olarak yapısından telaşlılar. Çin hükümeti bölgede istikrarı sağlamak hedefiyle, bölgede oluşacak her hangi bir siyasi aktöre finansal dayanak vereceğini beyan ediyor. Uzmanlar, ülkenin bir istikbalinin olmadığı konusunda, Çin hükümetine ihtarlar yapıyor.
Emsal biçimde kamuoyu birinci başta, ABD’nin Afganistan’dan çekildiğini deklare ettiğı vakit, bunu ABD’nin başarısızlığı olarak görüp, Çin’i bölgede istikrarı sağlayan büyük bir devlet olarak alkışladı. Afganistan siyasetine dair, devletlerine dayanak veridiler. Lakin, Taliban ülkeyi ele geçirirken ortaya çıkan manzaralar, toplumun hafızasındaki eski Taliban imajını bir daha uyandırdı. Örneğin, vaktinde Taliban tarafınca büyük bir Buda heykeli bombalamıştı. Toplum bunu hatırladı ve ‘biz bunu yapan insanlara mı takviye veriyoruz’ dediler. Kamuoyu bir manada bir anda bilakis döndü. Hükümeti Taliban’ı legalleştirmeye çalışmakla, siyasi aktör olarak tanımakla, Bir Jenerasyon, Bir Yol projesine dahil etmekle eleştirdi ve daha temkinli olmaları konusunda uyarmaya başladı.
Misal biçimde, muhalif diyebileceğimiz gazeteler, direkt tenkitler yapmasalar bile dolaylı ihtarlarda bulundu. Örneğin yıllardır Afganistan’da ticaret yapan Çinlilerle söyleşi yapıp, bu ülkede ticaret yapmanın güvenlik açısından da, ekonomik belirsizlik manasında da ne kadar güç olduğunu anlattırıp bu türlü dolaylı bildiriler verdiler.”
-Çin’in Bir Nesil, Bir Yol Projesi kapsamında Afganistan’a bakış açısı nedir?
“Çin için Afganistan’ın kıymeti şu; Afganistan’ı, Çin-Pakistan ekonomik koridoruna dahil edebilir.
Lakin bu durumun kıymeti Çin’den çok, Afganistan için daha fazla. Zira, Afganistan’da altyapı ve insan kaynağı eksikliği sebebiyle, ticaretten bağı kopmuş durumda. Bu altyapıyı destekleyecek, finansal altyapıda mevcut değil. Bu manada, Afganistan aslında Bir Jenerasyon, Bir Yol teşebbüsüne aç bir durumda. Taliban’ın birinci görüştüğü dış aktörlerden birinin Çin olmasının ana niçinlerinden biri de budur. Çin’den gelecek finansal ve altyapı yardımına aç zira. Taliban’ın, Afganistan’da kuracağı iktidarının geleceğinde, Çin’den gelecek ekonomik yardım kelamının kıymeti epey büyük.
Taliban, o yüzden aslına bakarsan hayli büyük ödünler veriyor. Örneğin, Uygurlara rastgele siyasi bir dayanak vermeyeceğinin kelamını vermek, aslında Taliban için hayli büyük bir ödün. Çin’den gelecek bu ekonomik yardımın kısılmaması için her türlü kelamı ve ödünü vermeye hazırlar. Bu yüzden Bir Jenerasyon, Bir Yol teşebbüsüne girmeye fazlaca istekli olan taraf Afganistan aslında. Çin’in Afganistan’ı, Çin-Pakistan ekonomik koridoru içerisine almasının en kıymetli sebebi, bu etapta yalnızca bölgede güvenliği sağlamak olur. Afganistan’daki madenler, o madenlerin Çin-Pakistan ekonomik koridoru üzerinden hem Çin’e getirilmesi, oradan başka ülkelere aktarılması sorunu, Çin’in en kıymetli hedefi üzere bir tahlil var. Lakin bence, bu Çin için ikincil bir ehemmiyete sahip.
Afganistan’daki güvenlik telaşı, altyapı eksikliği v.s. bütün bu madenlerin çıkarılmasını esasen olanaksız kılıyor. ABD, 20 sene bu madenlerin varlığını bildiği biçimde çıkaramadı. Çin’de bugünden, yarına gidip çabucak bu madenleri çıkarıp, buradan ekonomik yarar elde edebilecek bir durumda değil. Şayet Peşaver-Kabil otoyolu yapılırsa, ya da Afganistan hükümetinin vaktinde ısrar ettiği Vahan Koridoru’nda otoyol inşa edilirse, bu biçimde Afganistan’da madenciliğe yatırım yapmak manalı olur.
Lakin Çin açısından bu noktaya gelinmesine epeyce var. Bunun sebebi de, ülke içerisinde güvenlik sağlanmadan, Afganistan’a bu kadar yatırım yapılmasına dair bir muhalefet var. Çin hükümeti her vakit muhalefeti dinleyen bir hükümet değildir. Fakat bu noktada ortak görüşteler. O yüzden birinci kademede güvenlik, ekonomik çıkarlardan evvel geliyor.”
-Taliban, İslamcı ve cihatçı bir örgüt. Çin’in en büyük problemleri Uygur/Doğu Türkistan ve bu mevzu kapsamında Türkistan İslam Partisi terör örgütü. Bu örgütte Taliban üzere El-Kaide kökenli bir örgüt. Taliban’ın iktidarda olduğu bir Afganistan’da, Türkistan İslam Partisi üzere, Özbekistan İslami Hareketi üzere, IŞİD’in bölgesel kümesi olan İslam Devleti Horasan Vilayeti üzere örgütlerin rahat bir biçimde örgütlenebileceği bir ortam oluşacağı öngörülüyor. Çin’in bu durumda Sincan-Uygur bölgesinde oluşacak sıkıntılar temelinde aldığı tedbirler neler?
“aslına bakarsanız, Çin’in Taliban’dan istediği en değerli kelam bu. Dışişleri bakanı ile görüşmesinde ve ondan sonrasındaki görüşmelerde de bu konuşuldu. Çin tarafınca yapılan açıklamada, ‘her hangi bir Afganistan hükümetinden, Çin’in iç işlerine ve egemenliğine dair bir teyit ve kelam alınması zorunluluğu’ bir ön şart olacak denildi. Taliban da bu kelamı veriyor. Buradaki sorun Taliban önderleri bu kelamı veriyor fakat Taliban hayli kesimli bir örgüt. Çelik çekirdek tüm örgütü denetim altında tutabilen bir düzenekleri yok. Kendi içerisinde de çatışmalar yaşanıyor. Büyük ihtimalle de önümüzdeki vakit içinderda, örgüt içerisinde çatışmalar ve bölünmeler nazaranceğiz. Yani Taliban’ın başkanları bu kelamı verseler de asıl kaygı Taliban’ın militanları. Örneğin Taliban ve Çin dış işleri bakanının görüşmesinin olduğu günlerde Pakistan’da, içerisinde Çinli mühendislerin olduğu bir konvoy bombalandı. Bu da Taliban’ın ordusunu tam olarak denetim edemediğinin bir göstergesiydi. Çin’in en büyük korkusu bu. İktisat, Bir Nesil, Bir Yol, Çin-Pakistan Ekonomik Koridoru, madenler v.s. bunların hepsi ikincil plan. Birinci tasası, Afganistan’da olan bitenin kendi iç güvenliğini tehdit etmemesi. birinci öncelikli telaş hem içte, hem bölgede güvenlik, güvenlik, güvenlik.”
-ABD yeni dostu Taliban’ı Çin’e karşı kullanmak ister mi sizce? Kimi uzmanların ‘ABD, Afganistan’dan çıkıp, Taliban’ı dünya nezdinde yasallaştırıp, Taliban’ı Rusya, Çin ve İran’a bela ederek o bölgeyi istikrarsızlaştırmak istiyor’ üzere bir fikir birliği var. Ne düşünüyorsunuz bu hususta?
“ABD’nin Afganistan’dan çıkmasının iki sebebi var. Birincisi güçlerini nitekim artık Asya Pasifik, yani Çin’le rekabete odaklamak istiyor. esasen Obama devrinden beri, ABD’nin odak noktası Asya Pasifik. Fakat Afganistan ve Orta Doğu’da ki varlığı bu odaklanmaya mahzur oluyordu. Afganistan’dan çıkmak bu manada güçlerinin konsantrasyonunu sağlayacak. Afganistan’dan çıkmasından daha sonrada, kendisinden daha sonra Afganistan’da olanlardan kendisini sıyırmayı amaçlıyor. Bu meselelerle baş etmekte, Çin, İran ve Rusya üzere bölge ülkelerine kalıyor. Ben bir ABD-Taliban dostluğu görmüyorum. ABD’nin bu işten sıyrılıp, çıkma uğraşı olarak görüyorum.”
-Afganistan’da yaşanan gelişmeler kapsamında Türkiye’nin de Afganistan’da kurmaya çalıştığı bir istikrar var. Bunlardan biri de havaalanı problemi. Türkiye’nin Afganistan’da kurmaya çalıştığı istikrar Çin-Türkiye ilgilerini nasıl tesirler?
“Türkiye’nin, Afganistan nezdindeki planlarının, Çin için bir korku sebebi olduğunu düşünmüyorum açıkçası. Çin-Türkiye bağlarında Afganistan direkt bir konu olmayacaktır. Dolaylı olarak Çin-Türkiye bağlarının ana kırmızı çizgisi Uygur çizgisi. Bu bağlamda, Türkiye’nin Afganistan’da gösterdiği niyet beyanlarının, Çin açısından bir sorun olacağını düşünmüyorum. bununla birlikte Çin tarafınca yapılan hiçbir açıklamada, Afganistan denklemine Türkiye’nin sokulduğunu da görmedim.”
-Ayırdığınız vakit için teşekkür ederim, yeterli çalışmalar
“Teşekkür ederim , uygun çalışmalar dilerim…”